Ultrasonografia czyli inaczej USG jest specjalistycznym badaniem diagnostycznym służącym do oceny budowy i funkcji różnych narządów ciała ludzkiego. Aparat ultrasonograficzny składa się z urządzenia podobnego do komputera oraz różnego rodzaju sond, które wysyłają i odbierają odbite od tkanek fale ultradźwiękowe. Po analizie zebranego echa fale te tworzą na ekranie monitora obraz badanego narządu.

Przed badaniem USG jamy brzusznej najczęściej wymagane jest opróżnienie jelit oraz przyjmowanie od poprzedniego dnia środka przeciwko wzdęciom, takiego jak na przykład Espumisan lub Ceolat. Nie należy przyjmować pokarmów ani płynów na mniej niż 2 godziny przed badaniem. Umożliwia to poprawną ocenę trzustki i pęcherzyka żółciowego. Należy również mieć wypełniony pęcherz moczowy (wypić 2 szklanki nie gazowanego płynu nie później niż ok. 2 godziny przed USG), co pozwoli na ocenę narządów miednicy. W badaniach wewnętrznych sondami dopochwowymi i doodbytniczymi nie ma konieczności wypełniania pęcherza moczowego.

• USG w zdecydowanej większości przypadków jest niebolesne, szybkie, i dobrze akceptowane przez pacjentów. Badanie głowicami dopochwową lub doodbytniczą może sprawiać niewielki dyskomfort w czasie zakładania sondy, ale najczęściej nie jest to dużym utrudnieniem. Ból w czasie badania zdarza się wyjątkowo, najczęściej gdy uciskany sondą narząd jest objęty procesem zapalnym. Po przekazaniu skierowania (nie zawsze jest ono niezbędne) należy rozebrać się tak by odsłonić odpowiednią okolicę ciała i położyć na leżance w sposób wskazany przez wykonującego badanie. Po zakończeniu badania, które zwykle trwa od około 5 do 30 minut należy wytrzeć skórę z żelu, ubrać się i poczekać kilka minut na opis i zdjęcia.

 – Z uwagi na niewielką energię dawkę wiązki ultradźwiękowej stosowanej w nowoczesnych aparatach badanie USG nie wywiera szkodliwego wpływu na ustrój człowieka. Należy podkreślić, że aparat wysyła wiązkę ultradźwięków tylko przez około 1/100 czasu jej odbierania. Ponadto dużą część badania wykonuje się na zatrzymanym obrazie, kiedy sonda nie wysyła ultradźwięków. Po ponad 30 latach wykonywania USG nie udowodniono do tej pory szkodliwości tego badania w ciąży, nawet w pierwszych tygodniach po zatrzymaniu miesiączki.

• Z drugiej strony korzyści, które przynosi USG, np. potwierdzenie istnienia żywej ciąży lub braku szeregu wad rozwojowych płodu znacznie przekraczają teoretyczne ryzyko.

Ważne jest, że za pomocą USG nie można dokładnie ocenić stanu żołądka i jelit; w tym nie można rozpoznać choroby wrzodowej, polipów i nadżerek w przewodzie pokarmowym.

We wczesnej ciąży najlepszy obraz daje sonda dopochwowa, a od 4 miesiąca stosowane są przede wszystkim sondy przez brzuszne. Badanie USG pokazuje czy ciąża jest pojedyncza czy mnoga, czy jest żywa i czy jest prawidłowo umiejscowiona. Z tego względu badanie USG przewyższa znacznie testy ciążowe. Aktualnie Polskie Towarzystwo Ginekologiczne zaleca wykonanie w ciąży prawidłowej trzech badań USG: między 11-13.6tyg., między 19 a 22 tyg. i po 30-tym tygodniu ciąży. Każde z nich ma celu ocenę aktualnego rozwoju i dobrostanu płodu. W niektórych przypadkach (badania dopplerowskie, patrz niżej) możliwe jest przewidywanie zagrożenia ciąży na kilka tygodni wcześniej.

• USG jest podstawowym badaniem obrazowym piersi u kobiet poniżej 35 roku życia. Ultrasonografia przy zastosowaniu nowoczesnych sond umożliwia obecnie m.in. wykrycie guzków o średnicy poniżej 5 mm, to znaczy takich, których lekarz nie może wybadać dotykiem. U kobiet ciężarnych lub karmiących, kobiet powyżej 35 roku życia USG sutków jest wykonywane przy podejrzeniu zmian ogniskowych, to znaczy małych guzków często niewidocznych w mammografii rentgenowskiej. Bezbolesne pobieranie komórek z takich zmian w biopsji cienko igłowej wykonywanej pod kontrolą sondy liniowej 7,5-10MHz jest polecane przez Polskie Towarzystwo Ultrasonograficzne.
• Badanie dopplerowskie pozwala na ocenę przepływu krwi w dużych tętnicach i żyłach wykorzystując zmiany długości fal ultradźwiękowych odbitych od poruszających się krwinek. Poszukuje się w tych naczyniach między innymi obecności zwężeń spowodowanych skrzeplinami lub innych procesów chorobowych. W położnictwie ocena przepływu krwi w tętnicy pępowinowej jest wykorzystywana w przewidywaniu niektórych powikłań zagrażających prawidłowemu rozwojowi ciąży.
• W położnictwie ocena przepływu krwi w tętnicy pępowinowej jest wykorzystywana w przewidywaniu niektórych powikłań zagrażających prawidłowemu rozwojowi ciąży. Dalszy postęp w rozwoju USG doprowadził do wprowadzenia do diagnostyki ginekologiczno-położniczej metody dopplerowskiej pozwalającej na ocenę szybkości przepływu krwi w tętnicach i żyłach. Pozwala ona obrazować struktury ruchome, gdyż fale ultradźwiękowe odbijane są od poruszających się krwinek, co daje możliwość jednoczesnego uwidocznienia budowy i unaczynienia wybranego obszaru w kolorze.
• Kolorowy Doppler szeroko stosowany jest w ginekologii onkologicznej, gdyż pomaga w ocenie niektórych szybko rosnących guzów, w tym nowotworów złośliwych. Ocena poszczególnych parametrów przepływu pozwala wykryć rozrosty endometrium jak również raka endometrium.
•  Przez pochwowa ultrasonografia metodą dopplerowska jest wykorzystywana przy ocenie czynności jajników oraz wykrywania zmian patologicznych w szczególności zmian nowotworowych oraz ocenę stopnia jego złośliwości na podstawie oceny unaczynienia guza. Naczynia nowotworów złośliwych są znacznie bardziej poszerzone i tworzą charakterystyczną sieć.
• W położnictwie Dopplera wykorzystuje się w różnych powikłaniach ciąży. Dokonuje się oceny przepływu krwi przez tętnice macicy, łożyska, pępowiny i płodu w celu wychwycenia zagrożeń płodu. Kolorowy Doppler ważną rolę ogrywa w ocenie przepływu krwi w małych, niewykrywalnych zwykłym USG naczyniach płodu. Na podstawie analizy poszczególnych wskaźników możliwe jest wychwycenie zaburzeń wymiany płodowo-matczynej, co może być przyczyną niedotlenienia płodu.

Badanie ultrasonograficzne umożliwia:

1. w ginekologii:

• określenie wielkości, położenia i kształtu macicy

• rozpoznanie i ustalenie charakteru wad macicy

• wykrycie nieprawidłowości trzonu macicy – wielkość, kształt i lokalizacja mięśniaków i innych guzów.

• ocenę grubości i echogenności błony śluzowej macicy

• ocenę prawidłowości jajników oraz wykrycie guzów jajników (nowotwory, torbiele, cysty)

• monitorowanie cyklu miesiączkowego i wzrostu pęcherzyków jajnikowych jak również określenie momentu owulacji

• nadzór w trakcie zabiegów np. pobrania komórek jajowych, zapłodnień in vitro

• określanie położenia wkładki wewnątrzmacicznej,

2. w położnictwie:

• rozpoznanie wczesnej ciąży

• rozpoznanie ciąży pozamacicznej, zaśniadu groniastego

• monitorowanie rozwoju płodu

• ocenę czynności serca płodu

• określenie wieku ciążowego, terminu porodu, wagi oraz płci płodu

• określenie położenia płodu w macicy

• rozpoznanie i ocenę ciąży wielopłodowej

• ocenę łożyska, jego lokalizacji oraz stopnia wydolności

• ocenę ilości płynu owodniowego

• wykrycie wielu wad rozwojowych płodu – wady genetyczne np. Zespół Downa – ocena przezierności karkowej (NT) i kości nosowej (NB), wady strukturalne,

• nadzór w trakcie zabiegów tj. amniopunkcja, amnioredukcja, kordocenteza i inne.

Ze względu na fakt, iż w okresie okołomenopauzalnym zwiększa się ryzyko zapadalności kobiet na nowotwory narządu rodnego badanie USG powinno być u nich wykonywane podczas każdej wizyty kontrolnej. Wiele z kobiet w tym okresie przyjmuje hormonalną terapię zastępczą (HTZ). Przed wprowadzeniem HTZ powinno się wykonać USG w celu wstępnej oceny mięśnia macicy oraz przydatków jak również grubości błony śluzowej macicy. Podczas HTZ USG powinno być powtarzane raz na rok w celu monitorowania zmian patologicznych mogących pojawić się w trakcie HTZ.

U kobiet ciężarnych z ciążą niepowikłaną stało się badaniem rutynowym wykonywanym co najmniej 3 razy w czasie ciąży. Do 12 tygodnia powinno być wykonane sondą przezpochwową natomiast później preferuje się badanie przezbrzuszne.

-Badanie powinno być wykonywane przez lekarza specjalistę, który trafnie potrafi zinterpretować uzyskany obraz jak również w pełni wykorzystać możliwości, jakie daje aparat. Jest to badanie ogólnodostępne oraz może być wykonywane u tej samej osoby wielokrotnie w zależności od potrzeb. Badanie jest nieinwazyjne, bezpieczne i nie ma żadnych przeciwwskazań do jego przeprowadzenia bowiem jak dotąd nie stwierdzono negatywnego wpływu badania USG na ustrój człowieka jak również na rozwój płodu. Ze względu na niewielką dawkę ultradźwięków stosowanych w najnowocześniejszych aparatach ultrasonograficznych metodę tą można uznać za w pełni bezpieczną.